Qaraqalpaqıstan: üsyankar muxtariyyət

Şənbə günü Özbəkistanın Qaraqalpaqıstan Muxtar Respublikasının parlamenti iğtişaşların təşkilatçılarının xaricdən idarə olunan cinayətkarlar olduğunu bildirən bəyanat yayıb. “Məsuliyyətlə bəyan edirik ki, dövlətimiz vəziyyətin daha da pisləşməsinin qarşısını almaq üçün lazımi potensiala malikdir. Kütləvi iğtişaşların təşkilatçıları və hüquq-mühafizə orqanlarına fəal müqavimət göstərən bir qrup şəxs saxlanılıb. İndi onlar istintaq altındadır. Bütün təxribatçılar müəyyən edilərək qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq məsuliyyətə cəlb olunacaqlar”.

İki günlük kütləvi etirazlar başa çatdı, – deyə türk-qipçak qrupuna daxil olan 850 minlik qaraqalpaq xalqının Daşkəndə loyallıq nümayiş etdirən Jokarqı Kenesi (parlament) əmin edir. Amma Qaraqalpaq muxtariyyətinin tarixini biləndə başa düşürsən ki, bu xalqın münaqişələrinin tarixinin 2022-ci il iyulun 2-də başa çatması ehtimalı azdır.

XI əsrdən Özbəkistana qədər

Qaraqalpaqlar bir xalq olaraq XI əsrdə Aral dənizi bölgəsində formalaşıblar. Qaraqalpaq dili türk dillərinin qıpçaq qrupuna aiddir və qazax dilinə yaxındır. Qaraqalpaqlar XX əsrin əvvəllərinə qədər Xivə xanlığının tərkibində olublar. Xanlıq ləğv edildikdən sonra Qaraqalpaqıstan 1924-cü ildə Sovet hakimiyyəti tərəfindən Qaraqalpaq MSSR adlandırıldı. 1930-cu ilə qədər Qazaxıstan SSR-in tərkibində olub. 1930-cu il iyulun 20-də Qaraqalpaqıstan Qazaxıstandan ayrılaraq bilavasitə RSFSR-in tabeliyində qaldı. İl yarım sonra, 1931-ci il dekabrın 30-da Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Qaraqalpaq Muxtar Vilayətinin muxtar müttəfiq respublikaya çevrilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1932-ci il martın 20-də Qaraqalpaq MSSR-ə çevrildi. 1936-cı il dekabrın 5-də muxtariyyət Özbəkistan SSR-ə verildi.

İndi Amudəryanın deltasında, paytaxt Nukus şəhərində 390-500 min qaraqalpaq yaşayır.

İyulun 1-də partlayan mina Özbəkistanın müstəqillik illərində qoyulub. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra bölgə 1992-ci ildə Qaraqalpaqıstan Respublikasına çevrildi. 1993-cü ildə Qaraqalpaqıstan Respublikasının Özbəkistana daxil olması haqqında 20 il müddətinə dövlətlərarası müqavilə imzalanıb. Müqavilə muxtar respublikanın referendum keçirməklə Özbəkistandan çıxmaq hüququnu təsbit edir. İndi indi ləğv edilməsi təklif olunur. Daşkəndin hazırladığı düzəlişlərə muxtariyyətin sakinləri və Özbəkistandan kənarda yaşayan qaraqalpaqlar etiraz edirlər. Mətbuat Qazaxıstandakı qüvvələrin hadisələrə təsirini xüsusilə qeyd edir.

Qaraqalpaqıstanı qaldıran cəmi iki düzəliş

2022-ci il iyulun 1-də minlərlə insan Özbəkistan Konstitusiyasına iyunun 26-da dərc edilmiş dəyişikliklər layihəsinə etiraz etmək üçün Nukus küçələrinə çıxıb. Xalq Daşkəndin təklif etdiyi 170 dəyişiklikdən ikisinə qarşı çıxdı. İğtişaşlar Çimbay və Muynak şəhərlərinə yayıldı.

Qaraqalpaq xalqının liderləri “Alqa, Qaraqalpaqıstan” hərəkatının rəhbəri Aman Saqidullayev və iyulun 1-də saxlanılan fəal Dauletmurat Tajimuratov olub. Qəzəb dalğasının zirvəsində o, tezcə sərbəst buraxıldı.

Yerli hakimiyyət orqanlarının birgə bəyanatında təşkilatçıların adları çəkilməyib. Bildirilir ki, “iğtişaşların təşkilatçıları” Nukusda inzibati binalar kompleksinin qarşısındakı meydana vətəndaşları toplayıb, “bu dövlət qurumlarını ələ keçirməyə və cəmiyyəti parçalamağa, Özbəkistanda ictimai-siyasi sabitliyi pozmağa cəhd ediblər”. Bəyanatdan belə çıxır ki, təhlükəsizlik qüvvələri “təhrikçilərin hərəkətlərini dayandırıb”, müqavimət göstərənlər saxlanılıb. Hadisələrin səbəbi isə qeyd olunmur.

Özbəkistanın konstitusiyasına ictimai müzakirəyə təklif olunan düzəlişlər geniş spektrli yenilikləri əhatə edir ki, bunlardan ən mühümü, ölkənin bütün sakinləri üçün aktual olan prezident səlahiyyətlərinin müddətinin beş ildən yeddi ilədək artırılması, habelə 2016-cı ildə ilk prezident İslam Kərimovun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn hazırkı dövlət başçısı Şavkat Mirziyoyevin səlahiyyətlərinin “sıfırlanması”dır.

Amma Qaraqalpaqıstan sakinləri iki məsələyə görə küçələrə çıxarılıb:

Özbəkistan Konstitusiyasının hazırkı redaksiyasının 70-ci maddəsində deyilir:

“Suveren Qaraqalpaqıstan Respublikası Özbəkistan Respublikasının bir hissəsidir. Qaraqalpaqıstan Respublikasının suverenliyi Özbəkistan Respublikası tərəfindən qorunur”.

İyunun 26-da ictimai müzakirəyə çıxarılan yeni layihədə bu maddəyə aşağıdakı dəyişikliklər nəzərdə tutulur: “Qaraqalpaqstan Respublikası Özbəkistan Respublikasının tərkibindədir. Qaraqalpaqıstan Respublikasının ərazisində Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyası və qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş bütün hüquq və azadlıqlara təminat verilir”.

Qüvvədə olan Konstitusiyanın 74-cü maddəsində deyilir: “Qaraqalpaqıstan Respublikası Qaraqalpaqıstan xalqının ümumi referendumu əsasında Özbəkistan Respublikasının tərkibindən ayrılmaq hüququna malikdir”.

Yeni layihədə bu maddənin aşağıdakı kimi müəyyən edilməsi təklif edilir: “Qaraqalpaqıstan Respublikası öz ərazisində Özbəkistan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına, Qaraqalpaqıstan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğun olaraq qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirir. Qaraqalpaqıstan Respublikası Joqorku Keneşinin Sədri Qaraqalpaqıstan Respublikasının ali vəzifəli şəxsidir”.

Konstitusiyanın iki bəndinin yeni redaksiyasının məqsədi aydındır, ondan Qaraqalpaqıstan Respublikasının suverenliyi ilə bağlı sözlər çıxarılıb. Respublikanın adını saxlayaraq, yeni konstitusiya onu heç bir istisna qoymadan Özbəkistanın hüquqi məkanına endirir. Qaraqalpaqıstanın muxtariyyəti formal olur.

Mərkəzi Asiyada şəffaf sərhədlərə qarşı “Putinin barmağı”

Özbəkistanlı politoloq Rafael M.Səttarov Qazaxıstanın YouTube kanalına müsahibəsində gələcək hadisələrlə bağlı məşum proqnoz verib: “Tokayevin Qazaxıstanı sürətlə Kərimovun Özbəkistanına, Mirziyoyevin Özbəkistanı isə Nazarbayevizmə doğru irəliləyir”.

Özbəkistanlı politoloq Əlişir İlhamov Turan-a müsahibəsində baş verənləri belə təsvir edib:

“Konstitusiyaya dəyişikliklər üzrə komissiyanın simasında hakimiyyətin özünün küçə etirazları şəklində böhrana səbəb olduğu bir şəraitdə başqa bir təhlükə yarandı – şovinizmin böyüməsi. İndi qaraqalpaqları qorxutmaq, hətta onların muxtariyyatı ləğv edilməklə bağlı cəmiyyətin əsas hissəsinin, hətta bəzi dissidentlərin səsi eşidilir.

Hakim rejimin də bu şovinist əhvalnan razılaşaraq Qaraqalpaqıstanın muxtar statusunu daha da məhdudlaşdırmaq yolunu tutacağı təhlükəsi var.

İlhamov təhlükəni Rusiyada görür: “Putin üçün özbək şovinizmindən yaxşı hədiyyə düşünmək çətindir. Axı belə bir şovinizmin qaraqalpaqlara yönəldilməsi Kremlin etnik azlıqların hüquqlarını qorumaq adı altında müdaxiləsi üçün çox yaxşı əsas verəcək. Hərçənd Putinin öz siyasəti böyük dövlət şovinizminin günahına batıb, başı özünün sərsəm “rus dünyası” ideyası ilə qarışıb.

O hesab edir ki, Kremlin Ukraynada qarşısına qoyduğu məqsədlərdən heç olmasa hər hansına nail olacağı təqdirdə Putinin itləri üzərin buraxacağı respublikaların siyahısında Özbəkistan birinci yerdə deyildi.

Bu siyahıda birinci yerdə Qazaxıstan olub. Amma konstitusiya dəyişiklikləri və Qaraqalpaqıstanla bağlı hazırkı böhran Kremlin prioritetlərini dəyişə bilər, o, Daşkənd üzərində təsir rıçaqlarını artırmaq və ona nəzarəti bərqərar etmək üçün Özbəkistanda vətəndaş sülhünü pozmaq üçün qəfil fürsəti əldən vermək istəməz. Axı, Putin belə şanslardan yararlanmaqda ustadır. İlhamov Daşkəndi “nazik məftil üzərində getdiklərini anlamağa çağırır. Əsl böhran şəraitində güc və repressiya üsullarına, qaraqalpaqların muxtariyyatını məhdudlaşdırmağa deyil, dialoq və məsləhətləşmələr üsuluna üstünlük verməklə situasiyanı tədricən və səbrlə qaydasına salmaq ölkənin mill maraqlarına uyğundur”.

Politoloq şəffaf sərhədləri olan Mərkəzi Asiyanın yaradılması ilə bağlı regionda müzakirə olunan planlara təhlükə görür. Üstəlik, qaraqalpaqların muxtariyyətinin sıxışdırılması Özbəkistan dövlətçiliyinə və suverenliyinə dağıdıcı təsir göstərəcək.

Turan-ın sualını cavablandıran Ş.İlhamov gərginliyin artmasında əhalinin yoxsulluğunun rolunu da istisna etməyib.

“Sosial-iqtisadi gərginlik, təbii ki, Qaraqalpaqıstan əhalisinin narazılığında müəyyən rol oynayır. Bura iqtisadi fəlakət zonası, içməli suyun az və keyfiyyətinin aşağı olduğu (çox sərt, yüksək duzlu) yerdir. Bunların hamısı müəyyən fon yaradan, lakin mütləq küçə etirazlarına səbəb olmayan amillərdir. Bu vəziyyətdə əsas odur ki, muxtariyyətin konstitusiya statusunun dəyişdirilməsi kimi düşünülməmiş addımlara təhrik edilməsin”.

Turan daşkəndli politoloq Fərhad Tolipovla da əlaqə saxlayıb. O, Konstitusiya Komissiyasının buraxılmasını, Konstitusiya referendumunun ləğvini, əlavə və dəyişikliklərin müzakirəsini dayandırmağı zəruri hesab edir.

“Qaraqalpaqstan həmişə Özbəkistanın digər bölgələri ilə bərabər səviyyədə hesab edilib, yəni əslində ölkənin vilayətlərindən biri idi. Əsas Qanunun yeni redaksiyasında məqsəd bu faktı Konstitusiyanın müvafiq maddələrində təsdiq etmək olub. Özbəkistanın müstəqillik tarixi boyu qaraqalpaqlara qarşı heç bir ayrı-seçkilik olmayıb və bunu qaraqalpaqların özləri də həmişə təsdiqləyiblər.

Belə vəziyyətlərdə ehtirasları və emosiyaları oyatmaq üçün müəyyən siyasi qərarları yanlış şərh edən qaynar başlar həmişə olur. Bu dəfə də belə oldu. Prezident Qaraqalpaqıstana səfər edib və respublika parlamentində keçirilən görüşdən sonra Konstitusiyanın Qaraqalpaqıstanın suveren statusu ilə bağlı bəndlərinin dəyişməz qalması qərara alınıb. Vəziyyət stabilləşib, – deyə Fərhad Tolipov yekunlaşdırıb.

Kamal Əli