Hər şey Qafandan başladı – 33 ildən sonra Sumqayıtın əks-sadası…
Rəsmi erməni təbliğatı beyinləri və ürəkləri zəhərləməyə davam edir: bu hərəkətlərlə kimin barış, kimin düşmənçilik istədiyini dəqiq söyləmək artıq mümkündür …
44 günlük Vətən müharibəsinə son qoyan 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçlü Bəyanatın imzalanmasından sonra bir çox xarici ekspertlər Azərbaycan və erməni xalqları arasındakı düşmənçiliyə son qoyma ehtimalından danışmağa başladılar. Lakin sonrakı hadisələr, erməni xalqının azərbaycanofobiya ilə zəhərlənmiş düşüncəsi və bütün bəlalarının mənbəyinin Azərbaycana ərazi iddiaları olduğunu başa düşmək istəməməsi, hərbi intiqam almaq arzusunda olduğunu və davamlı bir sülh istəmədiyini göstərir.
Bu mənfi prosesin təzahürlərindən biri də Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin Sumqayıtdakı faciəli hadisələrin 33-cü ildönümünə həsr etdiyi bəyanatı idi. Bu faciə Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddialarının əks-sədası oldu. Beləliklə, Sumqayıt hadisələrindən əvvəl xronoloji olaraq Ermənistanın özündə Qarabağın ilhaq olunmasını tələb edən mitinqlər keçirildi. 18 oktyabr 1987-ci ildə İrəvanda Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini tələb edən şüarlar səsləndirilən ilk mitinq keçirildi. Ermənilərin Azərbaycan yaşayış məntəqələrinə hücumları nəticəsində 25 yanvar 1988-ci ildə ilk qaçqın-azərbaycanlılar Ermənistan SSRİ-nin Qafan və Meğri bölgələrindən Azərbaycana yük vaqonları ilə gəldilər və Abşeron rayonunda yerləşdilər.
20 fevral 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ Xalq Deputatları Soveti Azərbaycandan ayrılmaq və Ermənistana birləşmək üçün müraciət qəbul etdi. Bu müraciət Qarabağda qarşıdurmalara səbəbi oldu. 27 fevralda SSRİ hərbi prokuroru Aleksandr Katusev televiziyada toqquşmalarda ölənlərin adlarını açıqladı – bütün soyadlar azərbaycanlı idi. Həmin gün Sumqayıtda hadisələr başladı. Rəsmi rəqəmlərə görə ən az 32 nəfər – 26 erməni və 6 azərbaycanlı öldürüldü, yüzlərlə insan yaralandı.
Azərbaycanlı jurnalist Səadət Kadırovanın “Sumqayıt hadisələri haqqında ilk mənbələrdə” (“О Сумгаитских событиях из первых уст”) adlı kitabında bu hadisələri araşdıran SSRİ Baş prokuroru yanında xüsusilə vacib işlər üzrə baş müstəntiq Vladimir Kaliniçenkonun sözlərindən sitat gətirilir. O, Sumqayıt hadisələrindən bir müddət əvvəl, əsasən əkinçiliklə məşğul olan minlərlə azərbaycanlının Ermənistan ərazisindən qovulduğunu qeyd etdi.
“Qışın şaxtalı havasın onlar uşaqları ilə birlikdə Azərbaycana piyada qaçmağa məcbur oldular. Onların nə qədrinin öldüyü barədə dəqiq məlumat ala bilmədim. Bakıda onlar üçün yer yox idi və bu səbəbdən bu qədər qaçqın Sumqayıtda məskunlaşdılar”, – dedi Kaliniçenko.
Alovlanan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında dəfələrlə reportyor olmuş rus yazıçı, publisist Aleksandr Proxanov 1987-ci ilin sonlarından etibarən azərbaycanlıların Ermənistanın Qafan şəhərindən qovulduğunu qeyd etdi. “İnsanlar orada qədim zamanlardan birlikdə yaşayırdılar, lakin azərbaycanlılar bu yerlərdən qovuldu. Ermənilər bu günə qədər davam edən qanlı qarşıdurmanın təşəbbüskarı oldular. Qafandan qovulan azərbaycanlılar dağ keçidləri ilə Azərbaycana çatdılar. Və bu soyuq qış havasında baş Verdi. Uşaqlar, qadınlar, yaşlı insanlar yolda öldülər. Qafan keçidi bütün Azərbaycan xalqında ağrı və nifrətlə təcəssüm olundu. Qafandan qovulan azərbaycanlılar sonradan Sumqayıt hadisələrinin baş verdiyi Sumqayıta gəldilər”, – deyə A.Proxanov xatırlayır.
Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin ikinci katibi (1983-1988) Vasili Konovalov da 1987-ci ilin qışında Ermənistan SSR-in Qafan, Masis və Meğri bölgələrindən olan azərbaycanlı qaçqınların Azərbaycana gəlməyə başladığını bildirdi. “Ermənilər onları qovdular. İnsanlar gözlərinə dəyən ilk əşyalarını götürüb Azərbaycan SSR ərazisinə qaçdılar. Onlarla görüşdüm, hələ də cavabsız qalan suallarını xatırlayıram: “Niyə Moskva və Bakı bizi erməni ekstremizmindən qorumadı?”, – V. Konovalov xatırlayır.
Kaliniçenko, azərbaycanlıların erməniləri necə müdafiə etdiklərinin şahidi olduğunu da vurğulayır. Azərbaycanlıların canlarını bahasına erməniləri ölümdən necə qurtardıqları barədə bir çox fakt var. Hər şeydən əvvəl, Sumqayıt hadisələri zamanı 26 ermənidən əlavə 6 azərbaycanlı da öldürüldü. Daha sonra bir çox erməni müxtəlif mediaya verdiyi müsahibələrdə azərbaycanlı qonşularının köməyi sayəsində qaça bildiklərini bildirdilər.
Bu zaman azərbaycanlılar yerli hakimiyyət orqanlarının qərarı ilə Ermənistanın özündən qovuldu. 1988-1989-cu illərdə 250 mindən çox azərbaycanlının Ermənistandan qovulması zamanı onlardan 300-ə yaxını ermənilər tərəfindən öldürülmüşdür. Bunlardan, təqiblərdən qaçan 49 nəfər, dağlarda donub ölmüş, 41 nəfər vəhşicəsinə döyülmək nəticəsində ölmüş, 35 nəfər vəhşicəsinə işgəncə nəticəsində ölmüş, 115 nəfər yandırılmış, 16 nəfər güllələnmiş, 10 nəfər işgəncə və əzablara tab gətirməyərək, ürək tutmasından öldü, xəstəxanada həkimlər tərəfindən 2 nəfər öldürüldü, qalanları suda boğuldu, asıldı, elektrik cərəyanı ilə vuruldu və başları kəsildi.
Erməni təbliğatı Azərbaycanı Sumqayıt faciəli hadisələrini təşkil etməkdə günahlandıraraq, Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı törədilmiş vəhşiliklərdən danışmamağa üstünlük verir. Azərbaycanlıların Ermənistandan zorla deportasiyası Sumqayıt faciəsi də daxil olmaqla ermənilərin Azərbaycandan kütləvi şəkildə qovulmasına səbəb oldu. Bu mövzuda bir çox kitab və məqalələr yazılıb, lakin erməni tərəfi hələ də baş verənlərdə günahını boynuna almır. Azərbaycan rəhbərliyi dəfələrlə Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan vətəndaşı olduqlarını bildirib, lakin rəsmi erməni təbliğatı beyinləri və ürəkləri zəhərləməyə davam edir. Bu hərəkətlərlə kimin barış, kimin düşmənçilik istədiyini dəqiq söyləmək artıq mümkündür …
Müəllif: Asif Aydınlı
